Apr 18

Жуучу түшүү

«Жакшыга жуучу келет, «жаманга куучу келет». Мунун ар кандай жагдайы бар. Баланчанын уулу кыз тандап жүрүп, ошол кызды жактырып калса, ал адептүүлүк менен үй-бүлѳсүнѳ билдирет. Ата-энелер кѳбүнчѳ сырдана жеңелери, теңтуштары аркылуу билет).  Кээде, балага кызды ата-энеси, ага-туугандары тандайт. Ошентип, жуучу шайлашат. Айыл ичинде алымдуу, оозунда сѳзү бар, салт-санааны билген аксакалдар аттуу-тондуу болуп барып, жуучуга түшѳт.

Маалымат булагы: Амантур Акматалиев, “Баба салты, эне адеби” китеби

Apr 15

Сѳйкѳ салуу

Бул – куда түшүүнүн башталышы, сыр билги адамдардын сырдана мамилеси, ич ара кадыр туткан каада-салты. Мал алып келишип, кыргызда күмүш нарктуу деп, күмүш сѳйкѳ салышчу. /й ээси урматтап тосуп, кайра кийит менен жѳнѳтчү. Мында куда болуучулар бири-бирине кулдук уруп, ѳз ара ызатташып, болочок жаш үй-бүлѳлѳргѳ түбѳлүктүү камкордук кѳрүшѳт.

Маалымат булагы: Амантур Акматалиев, “Баба салты, эне адеби” китеби

Apr 12

Бешик той – бешикке салуу

Наристенин тѳрѳлүшү – ошол үйдүн ашкан кубанычы. Бешик той берилет. Колдо бар мал союлат. «Илгери анын бешик тоюна ак кочкор союлган» деген сѳз бар. Тойго чакырылгандар кѳйнѳк-кече, ороо-чулгоо, акча-тыйын ыроолошот, мал алпарышат. Адатта, таеке-тайындары бешик, шимегин жасатып, анын тѳшѳнчү-орунчусун жасалгалап барышат.

Набаттуу байбичелер чоң дасторконго отуруп, оң-сол чүкѳлѳрдү бешиктин баш жагынан кѳтѳрүп эңкейтип, «оң бол, оң бол» дегенде, ал чүкѳлѳр күлтүгүнѳ түшүп кетет. (Ага дейре бешик менен шимекти майлап, арча аркылуу аластап алат). Колдорун тийгизип ич ара ырымдашкан байбиченин жанындагылар менен чогуу наристени жаткырышат. «Бешик апа, бек карма, умай эне, уйку бер» деп баланы таңат. Жуурканы, куржуну, кабы, баштыгы… болуп, жети нерсени бешикке жаап, энесине карматат. Ал кѳтѳрүп алып, тѳрдѳн эшикке, эшиктен тѳрдү карай жүгүнѳт. Байбичелер алкайт, баталарын берет. Эми бешик терметилет.

Маалымат булагы: Амантур Акматалиев, “Баба салты, эне адеби” китеби

Apr 09

Жентек

Наристе тѳрѳлѳѳрү менен кошуна-колоңдорго жетине албай, зор кубаныч менен даам сыздыруу. Болгон тамак-ашын ортого коюу. Мурда сары май бузуп, алгач наристеге оозантуу, үйдүн кары адамына ооз тийгизүү – нарктуулукту билгизчү. Ал «жентек» үчүн атайын даярдалып,  мурунтан козу карын, кой карын, торпок карын сары май куюулуп сакталган. Анын уландысы «Бешик той» болуп кетет.

Маалымат булагы: Амантур Акматалиев, “Баба салты, эне адеби” китеби

Apr 06

Ажырашаар аяк (кѳчүп кетүү)

Башка жерге кѳчүп кетүү алдында айылга тамак-аш берип, эл-журттан бата алуу. Бул, алга жараша болот. Мында козу менен деле ажыраш аяк берет. «Коюу чай» да жарайт. Айрымдар жылкыны баш кылып соет. Бозо кордолот, кымыз кѳрѳңгѳлѳнѳт. Айрым «ажыраш аяк» даңазага ээ болот. Жүгүн салышат. Кыйышпастар кѳчүп кетип жаткандарды жерине чейин жеткизет. Же баланча жерден «коштошту» болду менен кайтышат. Мындан ынтымак куралат. Дос-тамыр күтүлѳт. Илгери-кийин салам беришет. Элине-жерине ыраазычылык билдиришет. Ажыраш аяк бербегендерге «Беш киши чакырып бата алганга жарабады», «Түн жамынып кѳчүп кетти», «Эл-жердин сыйын кѳрүп, ушул жерден бала-бакыралуу болду эле»… деген себеп сѳздѳр айтылат.

Маалымат булагы: Амантур Акматалиев, “Баба салты, эне адеби” китеби

Apr 03

Ѳрүүлүк (кѳчүп келүү)

Жакын кѳчүп келген үй-бүлѳнүн жакын-алысына карабай, куржун кечеге тамак-аш (бышкан эт, каймак, май, боорсок, кымыз, бозо, ж.б.), айрымдарына кездеме, мал, буюм-тайым (шырдак, туш кийиз, тѳшѳк, кийит ж.б.) алып барып, жаңы конуштагы эшик-тѳрүн кѳрүү. Ал үй да жетине албай, бар оокатын аябай, кабыл алат. Жандык союп да коет.

Айрым учурда ѳрүлүктѳп баргандарга кайра кийим да кийгизет. Сыр билги немелер бири-бирин сыйлап турат.  Жакшы кошуналар ырыстуу тамактарына тең орток болушат. Конок келген үйдүн кадырлуу меймандарынын катарында отурушат. Ѳрүлүктѳн таарыныч да, мактаныч да пайда болот. «Жанаша кѳчүп барсам, беш токоч ѳрүлүгү болбоду», «Эшик-тѳрүн кѳрѳ элекпис, кошуна-колоңго жок немелер экен» сыяктуу сындар айтылат. Ушундайдан алыс-жакындардын аралары ачылап кетүүлѳрү да болуп жатат.

Маалымат булагы: Амантур Акматалиев, “Баба салты, эне адеби” китеби

Mar 29

Каада-салт. Эреже. Жол-жобо

“Кыргыздын улуттук каада-салты, үрп-адаты” китебинен

ЖАН ТҮЛѲѲ

Жан түлѳѳ тѳмѳндѳгүдѳй максат-тилек менен ѳткѳрүлѳт: кайсы бир кишинин (аял-эркек)  асыл жаны наркы дүйнѳгѳ ѳтѳ турган болуп калса ( ооруп, кырсыкка учурап ж.б.) Кудай ар кандай жолдор-себептер менен ырайым кылып, аян-белги берүүсү аркылуу жандыкка ѳткѳрүп берүү аркылуу ѳткѳрүлүүчү түлѳѳ.

Жан түлѳѳгѳ атаган кара улакты эчкини алып келип курмандыкка чалаарда Кудайга мындай деп кайрылуу керек:
“Кудайдын аты менен баштаймын.
О, кудурети күчтүү  улуу Кудай!
Ушул улакты (эчкини) Баланчанын улуу (кызы) Түкүнчѳнүн жаны үчүн кабыл ал! Бул балаңдын бул дүйнѳлүк ѳмүр жашын узарт, ѳлүмдѳн сактап кал! Келе турган ажалды улактын жаны аркылуу алып кет. Ушул ѳтүнүч-тилегибизди кабыл ал!”

Толугу менен

Mar 29

Аял турмушу – заман күзгүсү

Кубатбек ОСМОНОВ

«Катуу сѳзүм айтпасмын, артылтып камчы чаппасмын»
(«Манастан»)

«Баламдын бутуна кирген тикенек, менин карегиме кирсечи» деген ары таңгалыштуу, ары философиялык кыйыр маанидеги терең ой камтыган сѳз бекеринен эл ичинде айтылып калбаптыр. Ал эми жигиттин кызга карата: «Сен үчүн жаным курман» деген сѳзүн бир же бир нече жигит курман болуп кетсе дагы жогорудагы эне сѳзүнѳн бийик коюуга эч мүмкүн эмес. Он ай омурткасы сыздап, болочок наристени боюнда кѳтѳрүү, кан-жаны  кетип, аны жарык дүйнѳгѳ алып келүү, ак сүтүн берип асыроо, тарбиялоо татаал иш болгондуктан – «эне сүтүн эч ким актай албайт».

Толугу менен

Mar 29

Улустун улуу майрамы жана «Кыргыз Таануу» кыймылынын тушоо кесүүсү

Кубатбек ОСМОНОВ, фотожурналист, кыргыз чоросу

Бишкектеги «Манас Айылы» этнографиялык комплексинде 20-март күнү жети боз үй тигилип,  25 уюм, коом, фонддордон турган мекенчилдердин «Кыргыз Таануу» коомдук уюмдар тилектештигинин тушоосу Улустун улуу күнүн белгилѳѳ менен бирге кесилди.

Салттык баалуулуктун  негизинде адегенде малга бата кылынып, токтогулдук Токторбай ага байыркы кыргыз элинин бакшылык-шаманчылык өнөрүнүн  негизинде зикир чалды. Умай энелер Жаңылкан Короолу кызы жана Гүлжамила Шакирова элибизге аруу тилектерди каалап Нооруз  майрамына келгендерди аластаса, Жапаркул Раимбеков Кыдыр Атанын батасын ыроолоду. Ак таңдай акындар  жар салып,  манасчылар рухий баалуулукту  ааламга таратты.  Ырчылар,  комузчулар,  жаңы жаш таланттар, ыр-күүнү  сүйгөн элибиздин шыктуулары да өнөрлөрүн элге тартуу кылды.  Нурак Абдрахманов, Бакыт Мамаев, Токтобек Асаналиев, Фатима Султанова, «Достор» тобу, өспүрүмдөрдүн «Жаз» бийчилер тобу, ошондой эле  бул майрамда өздөрүнүн да  тушоосун кесишкен Рая Нурказиева жетекчилик кылган  №86 орто мектептин жаш окуучуларынан түзүлгөн “Насыйкат” тобунун комузчулары майрам шаңын чыгарды. Удаасы менен үч бѳбѳктүн тушоосу да кесилип, жел тамандар жарышка түштү. Ал эми Кубанычбек Тезекбаевдин «Тай тебиш» боюнча шакирттери  жана Актан Ажымамбетов жетектеген «Таймаш спорт» федерациясынын балбан билек  шамдагай жигиттери бабаларыбыз басып өткөн  тарыхыбызды  эске салып, Кошой ата менен  Жолойдун  таймашын көрсөтүштү…

Толугу менен

Mar 20

Кудалашуу салты. Аялдар расими

Асыкбек Оморов (Чын Темир)

Кыргыз эли эң байыркы эл болгондуктан кырктан ашык уруулар Азиянын чыгышы Манчжуриядан баштап Днепр (Делбирим) дайрасына чейин жашап, ар кайсы сырткы күчтөр болгон уйгур, кытай, калмак элдери менен тарыхта белгилүү болгондой ар кылымда, ар кандай убактарда согушуп, бирде жеңип, бирде жеңилип, оомалуу-төкмөлүү дүйнө дегендей, ар кайсы багытка чачылып, бирде толукталып, бирде бөксөрүп, элибиз азайып келген. Ал эми XI кылымдын аяк ченинде сельжуктардын султанынын өтүнүчү менен кыргыз каганаты Орто Азияда бийлик жүргүзүп турганда Европанын рыцарларына каршы, же болбосо диндер ортосундагы согуштарда капырларга каршы 30 миң атчан кыргыз жоокерлери ислам динин сактоо үчүн сельжуктарга (түрктөргө) 1096-жылы жардамга барышып, алар менен бирдикте төрт жыл катары менен согушушкан. Ушул согуштан бир да кыргыз жоокери тирүү өз мекенине кайткан эмес. Бул кыргыз элинин сырткы душмандар менен болгон кагылышуусундагы саны жагынан көп жоготууга учураган согуштарынын бири десек эч жаңылышпайбыз. Ата-бабаларыбыздын тосмолуу мүрзөлөрү бүгүнкү күндө да Түркиянын Никей шаарында турат. Буга окшогон тарыхый мүрзөлөр Монголияда, Манчжурияда, Кытайдын мурунку Тан империясында, Ооганстан аймактарында сакталып калган.

Толугу менен