Бул – зарылып турган адамдын керегине жароо, анын башына түшкѳн кыйынчылыктан куткара туруу. Ажаат ачууга ошол адамдын карызын тѳлѳѳ, ажаатчыл береселерин кѳздѳѳ. Же аласасын ал адам кечип жиберүү, карыз бирдеме берүү, кириптер адамдын башын бошотууга жардамдашуу сымалдар мисал боло алат. Андайлар тууралуу “Ажаатчыл адам”, “Ал жок дебейт”, “Ал ажаатка жок” ѳңдүү жѳрѳлгѳлүү сѳздѳр айтылат. Ажаат ачкандар – элдик адамдар. Айыл ичи мындайлар менен сыймыктанат.

Маалымат булагы: Амантур Акматалиев, “Баба салты, эне адеби” китеби

Бул – кыргыздарда абалтан калган салттардын бири. Мында табакка кошулган улуулар алган устуканын жарым-жартылайын сыйда жеп, калганын анча жылаңачтап жибербей, бирѳѳлѳргѳ (адатта кичүүлѳргѳ, келин-кесектерге) берүүсү.  Жейсиңби, жебейсиңби, устукан сунган колду суутпай, алышың керек. Конок табагынын касиети бар. “Жетѳѳнүн бирѳѳ кыдыр” дегендей, алар сунган устуканы менен кошо батасын берип жатпайбы!

Маалымат булагы: Амантур Акматалиев, “Баба салты, эне адеби” китеби

Адамгерчиликтин бир түрү. Бирѳѳлѳрдүн керегине жароо. Бей-бечараларга колдон келишинче карашуу. Аны нарк билгендик кылып катарга алып жүрүү. Жону жукаларга тамак-аш, эгин-тегин берүү. Кийим-кечектеринин эски-ускуларынан чечип кийгизүү. Бул, тилемчиликтен айырмаланат. Биз учкай айткан соопчулук, соопко калуу, сообун алуу, сообун тийгизүү кыргызда абалтан болуп келген. Мындан “Биз жармач кезде жардамы тийген, соопко калган” ѳңдүү  кайтарымдары да болот.

Маалымат булагы: Амантур Акматалиев, “Баба салты, эне адеби” китеби

Жамандык-жакшылыкта элибиздин бири-бирине кѳрсѳткѳн жардамы, урмат-сыйы. Ар ким алына жараша (акча, мал, кийит, эгин-тегин, чѳп-чар, отун-суу) жай айтат. Берешен элибиз ортодон чыгарып, белгилүү  ѳлчѳм чыгарат, же биригип мал союп, ал шарттуу түрдѳ болот. Бул “ыража” деп да айтылат. Айыл арасында, же тууган ичинде жону жукалардын башына жаманчылык түшсѳ бир жеңден кол, бир жакадан баш чыгарып, ага ѳмѳчѳктѳп жардам берүү, жеңилин жерден, оорун колдон алуу биздин элде бар. Кошумча чогултуу – элибиздин урматы.

Маалымат булагы: Амантур Акматалиев, “Баба салты, эне адеби” китеби

“Күрѳштѳн жыгылган турат, сѳздѳн жыгылган турбайт”, “Эр жигиттин сѳзү ѳлгүчѳ, ѳзү ѳлсүн”. Бул – адептүүлүктүн, ички маданияттуулуктун бир белгиси. Кеп-сѳз кунун адамча баалай билүү.  Акыйкаттуулуктун эр даңазасын айра таанып, ага адилет мамиле кылуу. Ак сѳзгѳ жыгылып калуу парзыбыз. Муну “сѳзгѳ сынуунун” окшоштугу менен таптакыр айырбаштай албайбыз. Анткени менен тереңинде кеп-сѳз кунун баалоо бар.

Сѳзгѳ сынуу – болгон чындык окуяны моюнга кое билүүсү.  Албетте, булар бири-бирин толуктайт. Мындай сапаттар илгеркилерге бѳтѳнчѳ таандык эле. Кийин сѳзгѳ моюн бербей, “ажылдаша айтышуу, кеп ызаатын, сѳз кунун баалабай, маңызсыз талаш-тартыш ѳнѳкѳтүнѳ айлантуулар арбын. Андайлар “кеп жебестер” деп аталат.

Маалымат булагы: Амантур Акматалиев, “Баба салты, эне адеби” китеби

Биргелешип бир жумуштун аягына чыгуу. Мисалы, үй салууда, дубалын кѳтѳрүүдѳ, кышын куюуда, аны кыноодо, үйдүн үстүн жабууда, шыбоодо, актоодо, сырдоодо, мал кыркууда, кош айдоодо, чѳп чабууда, эгин оруп-жыюуда элибиз жапа тырмак жардамга келишкен. Ал эми элдик кѳркѳм кол ѳнѳрчүлүктѳ: килем токууда, чий чырмоодо, ѳрмѳк согууда, кереге кѳктѳѳдѳ чебер адамдардын биргелешип, бир асыл буюмду жапа бүтүрүү салты. Ал мүмкүнчүлүгүнѳ карата бардык убакта чакырылат да, бул биргелешип уздануунун – узануунун, жардам берүүнүн сонун үлгүлѳрүнѳн болот.

Ашар иштин арымын аябай тездеткен. Мында устаттар, нускоочулар, байбичелер, куттуу карыялар – үйрѳнгүчтѳргѳ жол, таалим-тарбия кѳрсѳтүп турушат. Ашарга келгендерди үй ээси мал союп, жаңы дасторкон менен жакшынакай күтүнүп алат.

Маалымат булагы: Амантур Акматалиев, “Баба салты, эне адеби” китеби

Бул – бели нооказдап (мертинип) калган адамды эмдѳѳ аракети. Илгери элибиз кѳбүнчѳ боз үйдѳ тургандыктан юала-бакыра ѳзү кѳрүнбѳй туруп, сузгуну эшиктен үйгѳ сунчу. /йдүн адамдары аны дароо түшүнѳт, ѳзүлѳрүн кѳргѳзбѳй сузгуга колунда барын салуу. Кѳбүнчѳ ага ун, май, эгин, туз, эт, сүт ѳңдүүлѳр түшѳт. Бели мертинген аны ошол турушу боюнча бышырып ичет, жейт. Мындан ооруга дабаа болгон. Азыр деле айрымдарды – тигинден-мындан бирдеме суроочуларды “бертик сурагансып” деген ѳтмѳ мааниде сѳз айтылып жүрѳт.

Маалымат булагы: Амантур Акматалиев, “Баба салты, эне адеби” китеби

Ата-энелери жок кездерде айыл ичиндеги кыз-келиндердин биригип, тамак-аш жасап жеши. Мында бирѳѳсү унун, экинчиси этин, башкасы майын, тузун, айтор, эмне жасамакчы болушса, ар кими алына жараша чыгарып, самаганын жасоо. Баштаңып жатканда кирген адамды “саламчы” деп, ага да тамак беришет. Бул жѳрѳлгѳ “Байдын жалгыз кызысың, баштаң, байдын эрке келинисиң, баштаңбайсыңбы” ѳңдүү оюн-чынынан ушундай айтылганда аларга үлүш кѳбүрѳѳк ыйгарылган. Бардар адамдар алардын илебин суутпай, кымызы менен козу-улак союп, бозосу менен согум этин салып, коноктой турган.

Маалымат булагы: Амантур Акматалиев, “Баба салты, эне адеби” китеби

Жүрѳк сезген кырсыкты алдын ала болтурбай коюуга жасалган далбас. Кудайдан шыбага күтүү үчүн айтылган ѳтүнүч. “Ээ, кудай аксарбашыл” деген сѳздүн артында, ушул кырсыктан аман калса, кой соем, кан чыгарам, түлѳѳ ѳткѳрѳм (аксарбашыл – башы сары ак кой соем) деген маанини билдирет. Албетте, “сактансаң сактайм” деген Кудайдын шерти бар.

Маалымат булагы: Амантур Акматалиев, “Баба салты, эне адеби” китеби