Jul 10

Алым сабак, айтым кеп

 Асыкбек Оморов (Чын Темир), жазуучу

Ондогон кылымдарды карыткан кыргыз элинин ичинде кара кылды как жарган калыс, калпыс иштерден алыс, бечараларга бел, карыптарга караан болгон далай бабаларыбыз жашап өткөн. Алардын атагы алыска чыккан, калк оозуна алынып, эл анын өзүн көрбөсө да, сөзүн бири-бирине айтып, ушул убакка чейин сыймык менен даңазаланат.

Толугу менен

Jun 14

Жээрен чечен

«Акылдуу өлсө – сөзү калат артында
Жакшы атагы жашай берет калкында» дегендей, адам башына жаманчылык келип, жакыны каза болгондо эл арасынан акылдуунун акылдуусун шайлап туруп, суук кабар угузууга жиберишчү. Суук кабарды ар ким өз жөндөмүнө жараша, кээси алым сабак катары, кээ бирөөсү комуздун күүсү менен, кээси ата-бабанын басып өткөн тарыхына, өмүр баянына байланыштырып, чечмелөөсүн ээси өзү баамдап билип алсын дешээр эле. Ошондо да даанышман ата-бабабыз андай суук кабарды уккандан кийин албууттанып, кыйкырып-өкүрүп ыйлабай, угузган адамдын өзүнө суроо берип, сабыр күтчү, таңгалдырчу.

Толугу менен

Apr 04

Өспүрүм бала ханды сөзгө жыкканда

Асыкбек Оморов (Чын Темир), жазуучу

Байыркы кылымдардан баштап Совет дооруна чейин чечендикке байланыштуу ар кандай окуялар, айтыштар, алым сабак айтым кептер бир болгон окуядан кийин эл арасында ооздон оозго айтылып, жазылган китептерге караганда,  бүгүнкү күнгө чейин калк ичинде оозеки сакталып, муундан муунга айтылуучу сөздүн күчү, мааниси бузулбай жашап келген.

Орус элинин улуу жазуучусу Н.М.Карамзин орустардын тарыхын бурмалап, жокту бар кылып, орустарга «медвежья услуга» кылып келсе да, эл арасында китепке түшкөн нерсе оозеки чыгармаларга караганда көп багыттарын жогото тургандыгын байкаган. Себеби, анын улуту кыпчак болуп түпкү аталардан бери калган көп окуялар ооздон оозго тарап, көпчүлүк эл китеп окуганга караганда угуу сезими менен көп нерселерди биле тургандыгын аныктаган. Адам китептеги нерсени кайра качан болсо да окуп алам деп көңүлкош мамиле кылат. Ал эми оозеки айтылган нерсени өз убагында кармап түшүнүп калбасаң, эң сонун айтылган ойлор, чечендик сөздөр жоголуп, маани-маңызсыз болуп калышы мүмкүн деп ар бир уккан адам өзүнчө ой кылат. Ошондуктан, оозеки айтылган кызыктуу аңгемелер, атургай жомоктор, уламыштар, ырлар укумдан-тукумга, муундан-муунга берилип, жалпы кыргыз элибизде ушул күнгө чейин сакталып келет. Бул айтылып келген ар башка доордогу окуялар ар бир чечендин талантынын өсүп-өнүгүшүнө жараша кооздолуп айтылып, ал эми уккан эл бул окуяларды ушул күнгө чейин кечээ эле болгон сыяктуу сактап келген.

Толугу менен

Mar 20

Кудалашуу салты. Аялдар расими

Асыкбек Оморов (Чын Темир)

Кыргыз эли эң байыркы эл болгондуктан кырктан ашык уруулар Азиянын чыгышы Манчжуриядан баштап Днепр (Делбирим) дайрасына чейин жашап, ар кайсы сырткы күчтөр болгон уйгур, кытай, калмак элдери менен тарыхта белгилүү болгондой ар кылымда, ар кандай убактарда согушуп, бирде жеңип, бирде жеңилип, оомалуу-төкмөлүү дүйнө дегендей, ар кайсы багытка чачылып, бирде толукталып, бирде бөксөрүп, элибиз азайып келген. Ал эми XI кылымдын аяк ченинде сельжуктардын султанынын өтүнүчү менен кыргыз каганаты Орто Азияда бийлик жүргүзүп турганда Европанын рыцарларына каршы, же болбосо диндер ортосундагы согуштарда капырларга каршы 30 миң атчан кыргыз жоокерлери ислам динин сактоо үчүн сельжуктарга (түрктөргө) 1096-жылы жардамга барышып, алар менен бирдикте төрт жыл катары менен согушушкан. Ушул согуштан бир да кыргыз жоокери тирүү өз мекенине кайткан эмес. Бул кыргыз элинин сырткы душмандар менен болгон кагылышуусундагы саны жагынан көп жоготууга учураган согуштарынын бири десек эч жаңылышпайбыз. Ата-бабаларыбыздын тосмолуу мүрзөлөрү бүгүнкү күндө да Түркиянын Никей шаарында турат. Буга окшогон тарыхый мүрзөлөр Монголияда, Манчжурияда, Кытайдын мурунку Тан империясында, Ооганстан аймактарында сакталып калган.

Толугу менен

Mar 20

Хандын Сулуучачка жыгылганы

Асыкбек Оморов (Чын Темир), жазуучу

Көркөм сөздү, поэзияны жакшы көргөн элде – макалдаштырып сүйлөө, кези келгенде насыят, терме ырлардан ырдоо жогору бааланчу. Атадан балага калып келе жаткан макал-лакаптарды, санат-насыят, терме ырларды чечендер жалаң гана сөзүнүн кооздугу үчүн пайдаланбастан, айткан сөзүнүн тууралыгын далилдөө үчүн да колдонуп келишкен. Ошондуктан, эл өкүлдөрү болгон элчи, жуучу, доочулар элде мындай макал бар деп ата-бабаларынын айтылган сөздөрүн мисал кылып, ана сөздөн ишке өтүшкөн. Ал эл өкүлдөрүнүн айтылуучу сөзү жалпы элди ишендирип, муютуп, бардыгын сөз менен баш ийдиришкен. Ошол айтылган сөзгө жараша иштин жыйынтык маселеси чечилээр эле. Сөз тапкан чечендерге эл аргасыздан баш ийип, аларга урмат көргөзүп келген. Кези келгенде чечендер ханга, бекке, казы, молдо, болуштарга да калыс сөзүн айтып, алардын ээлеген социалдык ордуна караган эмес. Ошол тайманбастыгы үчүн алар эл арасындагы чечен деген атка конушчу. Бир жолку эл арасында отурушта Жээрен чеченди Кайназар молдо уяткаргысы келет да: «Жээрен чечен, Жээрен чечен десе эле аягың жерге тийбей калды. Орозодо курмандык чалбай, динден чыкмак болдуң, тиги дүйнөдө өлүгүң сыртта калаар бекен» дейт. Анда Жээрен чечен «Сөздү убагында айтпаса атасы өлөт» деген. Айтса укпай турган дүлөйлөр бар, ачпаса көрбөй турган сокурлар бар.

Толугу менен

Mar 20

Кыргыздын ырым-жырымдары

Асыкбек Оморов (Чын Темир)

Кыргыздын ырым-жырымдары кылымдар бою атадан балага оозеки айтылып, сакталып келген. Аларды жөнөкөй адамдардан эл башкарган бий, болуш, хан, каган, атургай императорлорубузга чейин ыйык тутуп, өз жашоолорунда колдонуп келишкен.

Толугу менен

Oct 20

Айтыбар чечен чалдыккан төрт дарт

Асыкбек Оморов (Чын Темир), жазуучу

Кыргыздар кимдир бирөөгө иш тапшырарда же келин-кыздарынын, уул-балдарынын бир ишинин жыйынтыгы чыкпай калса, аларды каймана түрдө гана зекип, какыс-кукус кылып кекетпей, макал сөздөр менен айтып, мисал келтирип, катуу уялтып койчу. Кээ бир чечендик сөздөрдө, акындардын айтышында сөздөр жаңыланып, колдонулуп ырга кеткени да байкалат. Буга Талым кыз менен Көбөктүн айтышканын мисал келтирсе болот. Бул айтыштын алгачкы формасы – жорго сөз түрүндө табышмакталып айтылган сөз.

Элдик уламага караганда, Талым кыз ашкан сулуу, акылман болуп, эл арасынан эр тандап, эч кимди жактырбай, аягында ким менин табышмактарымды жандырса, ошого турмушка чыгам деп жар салдырат. Ар кайсы аймактардан мен-менсиген акылдуулар, чечендер келип, эч кимиси ал кыздын суроолоруна жооп таба алган эмес. Ошондо Көбөк деген адам Талым кыздын табышмагын таап, сөзгө жыгат. Бул Талым кыздын табышмактары бир нече бөлүмдөн туруп, адамдын эске тутумун татаалдаштырган. Эзелки ата-бабаларыбыз, акылдуу кыздарыбыз кандай татаал көп сөздөр болсо да, баары бир аларга ирээти менен жооп таап, чечмелешкен.

Толугу менен

May 26

Кыргыздын ырым-жырымдары

Асыкбек Оморов (Чын Темир)

Кылымдар бою укумдан тукумга өтүп келген бул элдик асыл сөздөр ойго жоомарт, мааниси өтө терең келип, ар бир ата-эне өзүнүн балдарына ар кандай ырым-жырымдарды үйрөтүп келишкен. Бул кыргыз ырым-жырымдары айрым бир адамдын эмгеги болуп эсептелбестен, жалпы элдик оозеки чыгарма болуп, укум-тукумга эстафета сыяктуу өз маани-маңызын жоготпой ушул күнгө чейин сакталып келет.

Улуттун уңгусу бул – тил. СССР убагында орустар өз эне тилибизди унуттурууга аркеттенишип, балдарыбызга мажбурлап орус тилин таңуулап окутуп, атургай, өз тарыхыбызды эмес, мектептен баштап институт, университеттерге чейин КПССтин (Советтер Союзунун Коммунгисттик партиясы) тарыхын окутуп келишти.

Толугу менен